lunes, 3 de noviembre de 2014

La gayina Andaluza


De haze un tiempo a ehta parte, kaa beh ke zargo a pazeà por er kampo i beo gayinah, m'akuerdo 'e lah ke tenía mi aguela en la azotea 'e zu ka mata i ziempre igo...
- ¡Gayinah, lah de mi aguela!.


Rekuerdo lo grande k'eran, er kolò i er briyo`e zúh plumaheh na ke bè kon lah gayinah kolorah k'ehtamoh hartoh de bè, zin perkatamoh ke zon Amerikanah lah yaman (New Hampshire) i  tardarón 35 añoh en konzegì zu ehtandarizazión, ke konzigió en 1935. Hue importá en Europa en 1950. Raza zelezioná por la bentaha 'e zu produzión en gueboh i kahne, manke mah por zu kahne. Por antonzeh no me yamaban la atenzión lah gayinah anke me paezian yamatibah zobre to er gayo.

 (Mi aguela tamié tenía mininah i  palomoh). Pero komo zuh kontaba…

¡Exo 'e menoh  ezah gayinah! Penzaba indagà un pokiyo d'eyah pa bè zi poía en un futuro konzegihl-lah pa mi terreno. (Komo ya por antonzeh no bia munxa komo ezah, yegé  a penzà ke poían zè tamié “girih”). Kuando'e kazualiá  en un pograma andalú der kampo aparezió la mihterioza gayina i un ome mu orguyozo ezía: 
-¡Ehtah gayinah zon  autóhtonah  andaluzah una'e lah mah antiguah!.
¡Zorpreza!. ¿Ké mih gayinah preferíah zon andaluzah?. ¡¡ Y yo zin zabehl-lo!! 
Lo kuá me hizo penzà… ¡K'una beh mah komo andaluzeh, ehkonozemoh
i no baloramoh lo ke tenemoh!.  
Azine k'aunke zea por kuriozeà i kontao por enzimiya ebeíh zabè…


La ehpezie ”gallus domesticus ” (nombre zientífiko'e la gayina i er gayo domehtiko). Zon d'origen de una zona komprendía entre er zudehte aziátiko, la india orientá i d'argún punto'e la kordiyera'er Himalaya ande aún oi pue enkontraze zarbae.  



Zarbo d'arguna gayina ezótika komo la'e Ginea u er urogayo. Toah lah ke konozemoh i utilizamoh pa  alimentamoh zon de la mehma ehpezie.



Ebió pazà  A`uropa haze 4.000 añoh por Mezopotamia lo zuhtenta argumentoh linguíhtikoh ke paezen probà la ezihtenzia d'ehtoh animaleh en Sumer  2.500 añoh a.C komo konezioneh entre zibilizazioneh del Indo, lah der Tigris i Éufrates dehe remota antigueá.




Ezite dokumentazión zobre lah primerah gayinah en Egihto en tiempoh de Tutmosis III formaban parte dun tributo dun pueblo aziátiko. Tamié ze zabe k'en aké tiempo ya eran konoziah en Creta pero, no entro en la dieta der pueblo ahta finaleh de la époka romana.
Hueron loh egihzioh loh primeroh en oziente ke ze deikaron a la kría i konzumo d'ehte animá. Pazando mah tarde ar mundo greko- latino.


En Ehpaña loh primeroh rehtoh ayaoh pertenezen ar ziglo VII a.C. i z'enkuentran en lah koloniah feniziah de Malaka. (La ahtuá Málaga en Andaluzía). De hexo loh fenizioh ozientaleh en zuh ehtelah botibah der norte d` Áfrika konkretamente Túnez reprezentaron animaleh de korrá komo poyoh palomah i konehoh.
Er konzumo'e gueboh era importante uno'e loh abíoh de la ” puls púnica”.


(Plato netamente fenizio i cartaginéh kompuehto por harina, mié, kezo frehko, guebo i agua). Komo demuehtran kahkarah enkontráh en lah tumbah.




Zin dua arguna la gayina andaluza  eh una de lah razah mah antiguah. 
De plumahe mu bihtozo por zu gran barieá'e koloreh toh rekonozioh: negro, zeniza, blanko zeniziento, franzihkano, blanko, perdíh , moruxo, armiñao, plata, etz.  De porte típiko mediterráneo, anke zu tamaño i pezo zon liheramente zuperioreh a loh de kuazi toah lah razah mediterráneah: mu bié proporzioná, kon ezelenteh kondizioneh rúhtikah p'adatarze ar kampo i proporzionà gueboh blankoh i kahne d`ezelente zabò.  Tié un krezimiento lento, komo la mayoría'e lah razah afineh i zolo kuando zupera el año yega a zu dezarroyo totá. Zon gayinah rúhtikah, ahtibah i poko predihpuehtah a inkubà. 
Mu konozíah i baloráh en Ehpaña en la zegunda mitá der ziglo XIX, ehtando prezente en er Reá hardín Botániko'e Madrí en 1864. Zin embargo  la raza hue kayendo en un progrezibo orbio, kazi yega a dezaparezè pero graziah al apoyo i al entuziahmo ke ze muehtra por parte'e kriaoreh partikulareh ahtuahmente por lah razah autóhtonah. (Entre eyah la gayina andaluza ke yebo Colon a lah Amérikah u la rekuperazión de la gayina Utrerana) . Haze k`oi en día haya una gran kantiá'e kriaoreh afizionaoh ke kríen zuh animaleh, gayinah u otroh komo hobby i diberzión teniendo un balò inkarkulable pa la kontinuiá è nuehtra raza. Kon frekuenzia ze le yama impropiamente gayina andaluza zureña, ehto zuzeé inkluzo entre zuh kriaoreh pa diferenziah-la`e la konozia internazionarmente komo “ gallina andaluza, la británica andalusian”. (No ebe konfundirze kon la Gayina andaluza ehpañola).  Ze trata duna kreazión británika, en la ke ar parezè ze puieron empleà argunah gayinah yebah a Inglaterra dehe er puerto'e Kaí u Gibraltar. Frekuentemente yamá gayina andaluza azú, eh una raza'e gayina kreá a mediaoh der ziglo XIX por kriaoreh inglezeh. Rekonozia por la American Poultry Association  en 1874 i 1960, el úniko kolò ke rekonoze eh el "azú", kuando ze kruzan doh gayinah "azuleh" ze tié dezendenzia "azú", blanko manxao u zeniziento i negro.


Por eyo lah gayinah andaluzah "azuleh" zon relatibamente ehkazah, menoh entre loh kriaoreh i afizionaoh interezaoh en konzerbà er patrimonio. Lah diferenziah entre la “gayina andaluza británika” i la gayina andaluza ehpañola zon notableh. Lah ” gayinah andaluzah británikah”, tién lah plumah grizeh ("azuleh") ribeteáh en negro azulao ohkuro, demientráh ke lah gayinah andaluzah ehpañolah no tién ribeteao, zon de mayó tamaño, ponen mah gueboh i pa zu ehpozizión z'ahmiten to tipo'e plumaheh: blanko, negro, zeniza, blanko perkuío u zarpikao'e gríh, franzihkano, perdíh, moruxo, armiñao i plata.

Gayina franzihkana                                                                                     Gayo perdíh